Magtymguly Pyragynyň ahlak garaýyşlarynyň etnopedagogik esaslary

Ahlak gymmatlyklarymyz dogrusynda alym Arkadagymyz: «Ahlak-ruhy gymmatlyklarymyzyň baş maksady ýaman ýoldan saklap, adama ýagşy ýoly ündemekdir. Şonuň esasynda hem ahlak taýdan kemsiz ýetişen kämil düşünjeli adamlaryň sanynyň köpelmegine täsir edip bilmekdir, ajaýyp durmuşy döretmäge gatnaşmakdyr» diýip belleýär. Bu pikir bütin durky bilen ynsanperwerligi terbiýeleýän Magtymguly Pyragynyň türkmen halkynyň ahlak aňyny, kalbyny, ahlak durkuny kemala getirýän paýhasly dünýäsini suratlandyrýar.

Adama ruhy we intellektual özboluşlylyk mahsus, şonuň üçin-de ynsan dürli, hatda agyr ýagdaýlarda hem öz ösüşiniň ýokary ahlak basgançagyna laýyklykda adamlygyna galmalydyr. Ynsanperwerligi we adamkärçiligi terbiýelemek şahsyýetiň ahlak keşbiniň esasy düzüji sütünidir.

Ynsanperwerlik ahlagyň iň ýokary derejesinden emele gelip, özünde birek-birege hemaýat bermek, geçirimli bolmak, duýgudaşlyk bildirmek ýaly häsiýetleri jemleýär. Rehimdarlygy, adamlara bolan söýgini, tolerantlylygy terbiýeleýär. Tolerantlylyk adamyň başga bir adamyň ýagdaýyna şol adamyň öz gözleri bilen seretmegi başaranda we onuň ýerinde özüni goýup bilen halatynda ýüze çykýar.

Magtymguly Pyragy paýhasly sözi bilen adamlaryň kalbynda ýokary ahlak islegli bolmagy oýarýar we asylly hyjuwlara çagyrýar, onuň ahlak garaýyşlary türkmen halkynyň ynsanperwerliginiň özboluşlylygyny açyp görkezýär. Dogrudan-da, beýik akyldar öz durmuş ýörelgesiniň miwelerini inçe psiholog hökmünde adamlaryň aňynda kemala getirýär. Onuň durmuş filosofiýasyny şöhlelendirýän şygyrlarynyň güýçli «terbiýe simfoniýasy» öz jadylaýjy güýji bilen döwürdeşlerinden başlap, şu günki adamzady özüne maýyl etmegi, kökermegi başarýar. Beýik Pyragynyň öwütlerini dürli ýaşly we dünýägaraýşy aýry-aýry okyjylar özüçe kabul edýär. Onuň paýhas ummanyna öz dünýägaraýyş galybyna laýyklykda, dürli çuňlukda aralaşýar. Çünki akyldaryň ýüreginden syzylyp çykan sözleriň gudraty kalplary, aňlary biparh goýmaýar we hökmany ýagdaýda pikirlenmegi talap edip, kämillige atarýar.

Magtymguly Pyragy ahlaklylygyň esasy düşünjeleriniň biri bolan ynsanperwerligi diňe bir suratlandyrmak bilen çäklenmän, eýsem, ony wagyz etmegiň, terbiýelemegiň özboluşly mekdebini döredipdir. Ynsanperwerlik ýörelgesi akyldaryň döredijiliginde «ýagşylyk», «hoşniýetlilik», «sahylyk» düşünjeleri bilen aňladylýar. Bu düşünjeler käte wasp edilýär, käte deňeşdirilýär, belli bir pursatlarda adamlarda käbir zerur häsiýetleriň ýoklugyna gynanylýar, ýagşylygyň diňe niýet bilen däl, hereket bilen amal edilýändigi subut edilýär. Şoňa görä-de, biz akyldaryň döredijiligine ýüzlenenimizde nijeme wagtlap agtaryp tapyp bilmeýän filosofiýamyzy tapýarys. Ol filosofiýany näçe okadygymyzça, dürlüçe, has çuňňur, oýlanyşykly kabul edýäris, dünýägaraýşymyzyň kämillige tarap ilerleýändigini duýýarys.

Dana şahyryň pedagogik garaýyşlary barada ýazmak aňsat, tanyş ýaly bolsa-da, onuň öwüt-ündewine ýüzleý düşünäýmäli diýen pikir biçak oýlandyrýar. Sebäbi Magtymguly Pyragy bizi öz kalbymyza syýahat-seýrana ugradýar we ynsabymyz bilen ýüzbe-ýüz duşurmagy maksat edinýär. Megerem, bu duýgy beýik akyldary çyny bilen okaýanlaryň hemmesine-de mahsusdyr. Bizde döreýän bu seresaplylyk duýgusyny Türkmenistanyň halk ýazyjysy Kerim Gurbannepesow özüniň «Pyragyň gaşynda» atly şygrynda şeýle beýan edýär:

Pyragyň gaşynda akyl okamak —

Iň beýik nazara

baryp okamak.

Hem-ä ol nazardan

gorkman okamak,

Hemem sandyr-sandyr

gorkup okamak.

Akyldar ýagşylyk etmegi türkmen halkynyň ahlak aňyýetine siňen naýbaşy däpleriň biri hasaplaýar, halk tarapyndan oňlanylýan, sylanylýan bu häsiýete ençeme paýhasly setirlerini bagyşlaýar:

Hak söýüpdir Aly deýin welisin,

Gadym setdir yzzat etmek ulusyn...

Akyldar, ilki bilen, ýagşylygy öz ata-eneňe, ýaşululara gönükdirmegi ündeýär, bu däbiň nesilden-nesle geçip gelýändigini ýatladyp, onuň türkmen mentalitetiniň esasy aýratynlygydygyny açyp görkezýär.

Ynsanperwerligiň hamyrmaýasy bolan ýagşylyk hiç mahal hem mahabata mätäç bolmaýar, onuň asyl nusgasy hiç bir maksat goýmazdan, bähbide çapmazdan, erkin borç esasynda amala aşyrylýar. Magtymguly Pyragynyň pedagogik garaýyşlarynda «Elden gelen ýagşy işiň bolmasa, // Köňül içre ýagşy niýet ýagşydyr» diýen pikiriň gabat gelýändigine garamazdan, köp şygyrlarynda ýagşylygy diňe aňyňda döretmegiň, saklamagyň ýeterlik däldigi, hatda amal edilmedik ýagşy niýetiň ynsanperwerligi «kökletmeýändigi» nygtalýar. Akyldar bu ýagdaýy şeýle beýan edýär:

Meýdandaky suwsuz aryga ogşar,

Her kimniň sahawat-haýry bolmasa.

Türkmen halky «Herekete — bereket» diýipdir. Diýmek, miwe bermeýän asylly, ýagşy umytlar, arzuwlar, etsem-petsemler ahlaklylygy döredip bilmeýär. Ynsanperwerligi amal etmek üçin aňyň, köňlüň gatnaşmagy ýeterlik däl, diňe gutarnykly hereket — ahyrky netije ýagşylygy ykrar edip bilýär. Bu taglymat akyldaryň döredijiliginde köp duş gelýär:

Howada ýagmazak meňzär buluda,

Her kimiň hümmeti, haýry bolmasa.

Şeýle diýmek bilen, akyldar elinden ýagşylyk gelmeýänleri «suwsuz aryga», «ýagmazak buluda» deňäp, olaryň ýaşaýyş mazmunynyň peýdasyzdygyny açyp görkezýär. Beýik Pyragy ynsanperwerligi adamlara bagyş etmek meselesine-de üns berýär, onuň pikiriçe, ýagşylyk etmek, Gahryman Arkadagymyzyň «Ömrümiň manysynyň dowamaty» atly kitabynda: «Ýagşylyk her birinde ýüz däne bolan ýedi baş sümmül mysalyndadyr. Ýagşylygyň tohumy barha köpelmek, ýaýramak bilendir» diýşi ýaly, ýagşylyk bagyny gülletmäge ukyplylara mahsusdyr.

Akly ýagşylar unutmaz,

Gury agaja ýaprak bitmez.

Ýagşylygy pis bilmez —

Är ýanynda bellidir.

Halkymyzda «Ýagşyny il tanar» diýilýär. Ynsanperwerlik ýörelgesinde ýagşylyk edýän adam öwünmeýär, sagbolsuna garaşmaýar, onuň hereketi paýhas bilen köňlüň birikmeginiň, erkin borçlanma esaslanmagyň netijesinde bolup geçýär. Beýik Pyragy bu häsiýetiň asylly adamlaryň zandynda bolýandygyna, miras hökmünde nesilden-nesle geçip terbiýelenýändigine «Bolajak başda bellidir» diýen setirleri arkaly ünsi çekýär.

Halkymyz hemişe mert, gaýduwsyz, sahy, gaýratly adamlary alkyşlapdyr we şol alkyşlaryň olary goraýandygyna berk ynanypdyr. «Ömür saly artar alkyş alanyň», «Ýagşylykda ile özün tanydan — // Alkyş alyp, derejesi zor bolar» diýmek bilen, Magtymguly Pyragy ýagşylyga ýugrulan işleri amal edýän adamlaryň halkyň hakydasynda baky ýaşaýandygyny nygtapdyr.

Ýagşylyk äleminde ýaşamak, ony kabul etmek we beýlekilere bagyş edip bilmek bagtyny duýmak üçin akyldar şahyrymyz ýoldaşy, syrdaşy, dosty ýalňyşman, dogry saýlamaklygy ündeýär:

Kömek etseň, ýatdan gitmez,

Ýagşy dost, dostun unutmaz.

Beýik Pyragy «köne duşmandan dost bolmajakdygyny» nygtamak bilen, «Goýna gardaş bolmaz gurtdan, // Dileg etme her namartdan» diýen bolsa, gatnaşjak adamlaryňy saýgaryp bilmegiň wajyplygyny şeýle tekrarlaýar:

Diňle sözüm, ner zarbyny ner tanyr,

Har bakan har tanyr, mähek zer tanyr,

Eý, ýaranlar, är ýigidi är tanyr,

Namartlar ýagşyny, pisi näbilsin.

Akyldaryň pikiriçe, ynsanperwerlik duýgusy hemmelere berilmeýär, betgylykly adamdan ýagşylyga garaşmagyň özi peýdasyzdyr. Bigadyr häsiýetli adamlara durmuşyň özüniň çäre görýändigini açyp görkezýär:

Ýaman bolup, ýagşylygy unudan —

Öz yzzatyn gidir, itden hor bolar.

Ýagşy gylyk-häsiýetli, beýlekilere oňardygyndan haýyr getirýän adamlara il uly hormat goýýar: «Ýagşyny älem arzuwlar».

Magtymguly Pyragynyň döredijiliginde ýaş nesli terbiýelemekde, edep öwretmekde ähmiýetli bolan köp sanly täsirli setirlere duşmak bolýar. Akyldar ulyny sylamagy, ýerlikli sözlemegi, mylakatlylygy, ynsana ajy söz aýtmazlygy, gamgyny göreniňde şatlandyrmagy, ýagşylardan görelde almagy ündeýär. Haýyr-sahawatly bolmak, ýetimi, ejizi goldamak, mätäje goluň, malyň, köňlüň, sözüň bilen kömek etmek, sahy bolmak baradaky nesihatlaryny beýik akyldar öwran-öwran gaýtalaýar:

Ýetimi göreňde, güler ýüz bergil,

Goldan gelse, oňa tagam-duz bergil,

Bir gamly göreňde, şirin söz bergil,

Entäni goldara hemaýat ýagşy.

Ynsanperwer häsiýet, sahawatlylyk pikiri ýaşaýyş-durmuşymyza röwşenlik nuruny çaýyp, bizi diňe ýagşy işlere ruhlandyrýar. Şoňa görä-de, ynsanperwerlik döwlet syýasatynyň özenini düzende, halk bagtyýar, jemgyýet agzybir, il abadan bolup, döwletli başlangyçlar hemişe rowaçlyklara ýar bolýar. Muňa 2021-nji ýylyň martynda Gahryman Arkadagymyzyň tagallasy bilen esaslandyrylan Gurbanguly Berdimuhamedow adyndaky Howandarlyga mätäç çagalara hemaýat bermek boýunça haýyr-sahawat gaznasynyň alyp barýan işleriniň mysalynda aýdyň göz ýetirmek bolýar. Çünki ynsanperwerlik adamzadyň iň kämil gymmatlygydyr! Diňe öz halkyny söýýän, ak ýürekli, rehimdar, adalatly adama ynsanperwer adam diýip bolýar!

Milli Liderimiziň: «Ajaýyp şygyrlary bilen ynsan kalbyny ýagşylyk nuruna bezän türkmeniň akyldar ogly Magtymguly Pyragynyň mertebesi türkmen halky üçin iň belentde goýulýan mukaddeslikleriň biridir» diýip bellemegi päk ahlakly, ýagşy niýetli, şu ýylda doglan gününiň 300 ýyllygy giňden dabaralandyrylýan Magtymguly Pyragynyň döredijiliginiň türkmen milli aňyýetinde beýik ahlaklylygyň sütüni bolan ynsanperwerligi, hoşniýetliligi, beýik adamkärçiligi terbiýelemekde bahasyna ýetip bolmajak gymmatlykdygyny tassyklaýar.

Maral ANNAGULYÝEWA,
Hydyr Derýaýew adyndaky Mugallymçylyk mekdebiniň direktory, pedagogika ylymlarynyň kandidaty
"Nesil"
08.10.2024ý. №82

The works of Magtymguly Fraghi are a treasure trove of classical literature.